Category: Toxics Pollution

แม้ว่าหลายคนจะเกลียดการเรียนวิชาเคมีชั้นมัธยมปลาย ลองอ่านบทความสั้นนี้ อาจพบว่ามีความคุ้นเคยมากขึ้นกับศัพท์เทคนิคที่ดูน่ากลัวอย่าง เช่น 2,3,7,8 – เตตราคลอโรไดเบนโซไดออกซิน (2,3,7,8 – tetrachlorodibenzodioxin)

โมเลกุลพื้นฐานของสารเคมีที่มีลักษณะคล้ายไดออกซิน เรียกว่า เบนซีน (benzene) ซึ่งประกอบด้วยคาร์บอน 6 อะตอมและไฮโดรเจน 6 อะตอม เชื่อมกันเป็นวงดังแผนภาพที่ 1โดยทั่วไป คาร์บอนและไฮโดรเจนถูกละไว้ในฐานที่เข้าใจ ดังนั้น วงแหวนของเบนซีนจะเป็นดังแผนภาพที่ 2

ไดออกซินและสารเคมีที่คล้ายไดออกซินประกอบด้วยวงแหวนของเบนซีน2วงต่อเข้าด้วยกันในแบบใดแบบหนึ่งในจำนวน3แบบ ดังแผนภาพที่ 3

ถ้ามีการต่อเข้าด้วยกันด้วยวงแหวนที่ครบทั้งหกมุมและมีออกซิเจน2 อะตอม ก็จะเป็นสารเคมีในตระกูลไดเบนโซไดออกซิน (di benzo di oxins) ถ้ามีการต่อเข้าด้วยกันด้วยวงแหวนเบนซีนที่มี5 มุมและมีออกซิเจน1อะตอม จะเรียกว่า ฟิวแรนส์ (di benzo furan) แต่ถ้าต่อเข้าด้วยกันตรง ๆ จะเรียกว่า ไบฟีนิลส์ (bi phynyls) ซึ่งเป็นโมเลกุลพื้นฐานของโพลีคลอริเนเตดไบฟีนิลส์ (Polychlorinated Biphynyls)หรือ PCBs ไดออกซินและฟิวแรนจะมีวงแหวนเบนซีน 3 วง แต่ไบฟีนิลส์จะมีเพียง 2 วง ดังแผนภาพที่ 3

มาพูดถึงสารประกอบคลอรีน เราสามารถย้ายอะตอมของไฮโดรเจนแต่ละอะตอมในวงแหวนเบนซีนออกได้ และนำเอาอะตอมของคลอรีนไปแทนที่ เพื่อให้รู้ว่าอะตอมของคลอรีนไปอยู่ที่ไหน เราจะกำหนดหมายเลขให้กับแต่ละโมเลกุลดังแผนภาพ ชื่อของโมเลกุลจะบอกตำแหน่งของคลอรีน เป็นต้นว่า 2,3,7,8-เตตราคลอโรไดเบนโซไดออกซินมีคลอรีน 4 ตัวที่ตำแหน่ง 2, 3, 7 และ8 ดังแผนภาพที่ 4

จำนวนของคลอรีน หรือ คลอโร จะระบุโดยคำที่ใช้นำหน้าดังที่อยู่ในตาราง จากตารางแสดงให้เห็นจำนวนของโมเลกุลที่จะมีการเกาะตัวกัน ขึ้นอยู่กับจำนวนและการจัดเรียงตัวของคลอรีน ตัวอย่างเช่น คลอรีน 2 ตัว หรือเรียกว่าไดคลอโร สามารถจัดเรียงในโมเลกุลไดออกซินได้ 10 วิธี ดังนั้น จึงมีไดคลอโรไดเบนโซไดออกซิน (di chloro di benzo di oxin) 10 ตัวที่แตกต่างกัน รวมกันทั้งหมดแล้ว เราพบว่ามีสารประกอบไดออกซินที่แตกต่างกัน 75 ตัว สารประกอบฟิวแรนที่แตกต่างกัน 135 ตัว และสารประกอบพีซีบีที่แตกต่างกัน 209 ตัว

นิยามต่อไปนี้อาจทำให้เราพูดคุยเพิ่มเติมเกี่ยวกับสารเคมีที่เกี่ยวข้องหลากหลายชนิดได้

Congener: จำนวนสมาชิกที่เฉพาะเจาะจงของกลุ่มสารประกอบชนิดเดียวกัน คลอริเนเตด ไดเบนโซไดออกซินมี 75 congener ไดเบนโซฟิวแรนมี 135 congener และพีซีบีมี 209 congener

Homologue : กลุ่มของสารประกอบที่คล้ายกันที่มีจำนวนคลอรีนเท่ากัน ไดคลอโรไดเบนโซไดออกซินมี 10 homologueไดคลอโรไดเบนโซฟิวแรนมี 16 homologueและพีซีบีมี 12 homologue

Isomer: เช่น 2,3 ไดคลอโร ไดเบนโซไดออกซินเป็น isomer ของไดคลอโรไดเบนโซไดออกซิน

โบรมีน(Bromine) เป็นสารประกอบที่ใกล้ชิดกับคลอรีน โดยที่ชุดของสารเคมีที่มีคลอรีนเป็นองค์ประกอบสามารถแทนที่ด้วยคลอรีน เหตุการณ์ในรัฐมิชิแกน สหรัฐอเมริกา สารป้องกันการเกิดเพลิงลุกไหม้ที่เรียกว่าโพลีโบรมิเนเตดไบฟีนิล (polybrominated biphenly) หรือ PBB ซึ่งปนเปื้อนในอาหารเลี้ยงสัตว์โดยบังเอิญและส่งผ่านไปยังวัวและนมวัว ทั้งสารเคมีที่มีคลอรีนหรือโบรมีนเป็นองค์ประกอบต่างก็มีความเป็นพิษ แต่สารประกอบคลอรีนเป็นที่รู้จักคุ้นเคยกันมากกว่า

สารเคมีเหล่านี้มิได้มีความเป็นพิษเท่าเทียมกันหมด ในกรณีของไดออกซินมีอยู่ 7 ตัวจากทั้งหมด 75ตัว ฟิวแรนมี 10 ตัวจากทั้งหมด 135 ตัว และพีซีบีมี 11 ตัวจากทั้งหมด209 ตัว ที่มีความเป็นพิษคล้ายกับไดออกซิน ปัจจัยสำคัญในแง่ของความเป็นพิษคือรูปร่างของสารเคมีซึ่งจะกำหนดว่ามีคลอรีนอยู่กี่ตัวและอยู่ที่ไหนในโครงสร้างของโมเลกุล

ความสัมพันธ์ระหว่างรูปร่างกับความเป็นพิษมาจากความจริงที่ว่า รูปร่างจะกำหนดถึงการเข้าไปแทรกซึมในโมเลกุลของโปรตีนตัวรับในเนื้อเยื่อของร่างกายสิ่งมีชีวิต ตัวอย่างเช่นในกรณีของ รูปร่างของพีซีบีซึ่งมีลักษณะแบนโดยวงแหวนเบนซีนทั้งสองอยู่ในระนาบเดียวกันซึ่งเรียกว่าcoplanar ซึ่งมีความเป็นพิษมากกว่าพีซีบีตัวอื่น ๆ

สมมูลความเป็นพิษ (Toxic Equivalents)

ดิน น้ำ อาหารอาจมีการปนเปื้อนไดออกซินที่อยู่ในรูปแบบต่าง ๆ ซึ่งมีความเป็นพิษไม่เท่ากัน ดังนั้น จึงมีความจำเป็นที่จะต้องประเมินความเป็นพิษของสารที่มีลักษณะคล้ายไดออกซินที่อยู่ในสิ่งแวดล้อม มิฉะนั้นแล้ว การนำตัวอย่างในสิ่งแวดล้อมมาทดสอบจะเปิดเผยให้เห็นเพียงความเสี่ยงที่เกิดจากไดออกซินในรูปแบบเดียวมากกว่าที่จะเปิดเผยผลกระทบโดยรวมของไดออกซินและสารที่มีลักษณะคล้ายไดออกซินที่ปรากฎอยู่ทั้งหมด องค์การพิทักษ์สิ่งแวดล้อมแห่งสหรัฐอเมริกา(USEPA)จึงได้พัฒนาขั้นตอน2 ขั้นเพื่อกำหนด “สมมูลความเป็นพิษรวม(Total TEQ)” ที่มีอยู่ในตัวอย่างที่นำมาทดสอบ

ขั้นตอนแรก USEPAใช้สูตรในการแปลงความเป็นพิษของไดออกซินทุกรูปแบบให้เป็นหน่วยสมมูลความเป็นพิษ ขั้นตอนต่อมา นำเอาค่าสมมูลความเป็นพิษรวมเข้าด้วยกันเป็นสมมูลความเป็นพิษรวม

• สมมูลความเป็นพิษ (TEQ)เท่ากับ (ความเข้มข้นของไดออกซิน) X(ค่าแฟคเตอร์ความเป็นพิษ)
• สมมูลความเป็นพิษรวม (Total TEQ) เท่ากับ ผลรวมของสมมูลความเป็นพิษที่มีอยู่ในตัวอย่างที่นำมาทดสอบทั้งหมด

จากสูตรที่ใช้ในขั้นตอนแรก ไดออกซินที่มีความเป็นพิษมากที่สุดก็คือ 2,3,7,8-TCDD ซึ่งกำหนดให้มีค่าแฟคเตอร์สมมูลความเป็นพิษ (toxic equivalent factor) เป็น 1 ส่วนไดออกซินและฟิวแรนอีก 17 ตัว เราจะกำหนดให้มีค่าแฟคเตอร์ความเป็นพิษให้สัมพันธ์กับ 2,3,7,8-TCDD เช่น ไดออกซินตัวที่มีความเป็นพิษเป็นครึ่งหนึ่งของ 2,3,7,8-TCDD ก็จะมีสมมูลความเป็นพิษ 0.5 ดังแสดงในตารางที่ 2

เพื่อคำนวณหาสมมูลความเป็นพิษรวม เราจะนำเอาค่าความเข้มข้นของไดออกซินแต่ละตัวที่วัดได้ในตัวอย่างที่เก็บมาคูณด้วยค่าแฟคเตอร์ของสมมูลความเป็นพิษของไดออกซินตัวนั้นๆ ต่อจากนั้น นำเอาสมมูลความเป็นพิษของไดออกซินในแต่ละตัวอย่างมารวมเข้าด้วยกันเป็นความเข้มข้นของไดออกซินที่วัดได้ในหน่วย TEQ

ลองมาคำนวณหาปริมาณไดออกซินในตัวอย่างของเนื้อวัวบดที่เก็บมาทดสอบ เราตรวจพบความเข้มข้นของไดออกซินและฟิวแรน ดังที่ระบุในตารางแถวที่ 2 เราทราบถึงค่าแฟคเตอร์ของสมมูลความเป็นพิษดังที่ระบุในตารางแถวที่ 3 เราก็จะได้ค่าสมมูลความเป็นพิษ (TEQ) ของไดออกซินและฟิวแรนแต่ละตัวดังปรากฎในตารางแถวที่ 4  เมื่อเรารวมค่า TEQ แต่ละตัวเข้าด้วยกันเราจะได้ค่าสมมูลความเป็นพิษรวม (Total TEQ)

ผลจากการคำนวณ เนื้อวัวบดที่เราเก็บมาทดสอบมีค่าสมมูลความเป็นพิษรวม 1.5 ส่วนในล้านล้านส่วนของไดออกซินตัวที่มีความเป็นพิษมากที่สุด

ค่าแฟคเตอร์ของสมมูลความเป็นพิษจะใช้ใน 2 รูปแบบ ค่าเดิมกำหนดขึ้นโดยคณะทำงานเรื่องไดออกซินและสารประกอบที่เกี่ยวข้องขององค์การป้องกันแอตแลนติกเหนือ(NATO) และ Committee on Challenges of Modern Society(CCMS) ซึ่งเรียกว่า แฟกเตอร์ของสมมูลความเป็นพิษสากล (International Toxic Equivalent Factor, I-TEF) ซึ่งใช้ในการคำนวณหาสมมูลของความเป็นพิษสากล(International Toxic Equivalent, I-TEQ)

ค่าแฟคเตอร์ของสมมูลความเป็นพิษอีกอันหนึ่งกำหนดโดยองค์การอนามัยโลก และโครงการปลอดภัยทางเคมีนานาชาติ (International Program for Chemical Safety) เป็นการประเมินใหม่ของความเสี่ยงด้านสุขภาพจากไดออกซินในมนุษย์และสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม

ธารา บัวคำศรี จากการนำเสนอในการเสวนาเรื่อง “องค์กรประชาชนกับการมีส่วนร่วมในการจัดการสิ่งแวดล้อมลำน้ำพอง” ณ โรงเรียนกัลยาณวัตร จังหวัดขอนแก่น วันที่ 4 ตุลาคม 2546

กราบคารวะดวงวิญญาณของคุณสำเนา ศรีสงคราม ประธานชมรมอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมลำน้ำพอง สวัสดี ผู้เข้าร่วมเสวนาทุกท่าน และขอขอบคุณผู้จัดงานสำหรับการแลกเปลี่ยนที่มีความหมายยิ่งต่อการเคลื่อนไหวด้านสิ่งแวดล้อมของภาคประชาชนในวันนี้

เวลาได้ยินคำว่าการมีส่วนร่วมของประชาชนในการจัดการสิ่งแวดล้อม แรกๆ เราจะรู้สึกดี มีความหวัง เหมือนกับคำว่า “ประชาธิปไตย” แต่หลายครั้งหลายครา คำนี้ถูกนำมาเป็นข้ออ้างในการสร้างความชอบธรรมเชิงสถาบันและสถานะที่ดำรงอยู่ของโครงสร้างอำนาจ เราคิดกันแค่ว่า ประชาธิปไตยคือการเลือกตั้งแล้วก็จบ ดูตัวอย่างจากคนกรุงเทพเลือกผู้ว่าฯ ปรากฏว่าไปๆ มาๆ ผู้ว่าคนนี้ไม่ค่อยได้ทำอะไรสักเท่าไร วันๆ ก็ “ชิมไปบ่นไป” วันดีคืนดีก็พาเทศกิจ พาตำรวจมาช่วยคนของรัฐบาลทักษิณรื้อเต็นท์สมัชชาคนจนหน้าทำเนียบ เร็วๆ นี้ก็บอกว่าจะเก็บสนามหลวงไว้รับการประชุมเอเปค ไม่ใช่พื้นที่เพื่อรำลึกเหตุการณ์สำคัญในทางการเมืองภาคประชาชน

ความหมายของการมีส่วนร่วมของประชาชนถูกช่วงชิง อาจจะตั้งแต่เราแปลมาจากคำว่า People Participation แล้วก็ได้…แต่สุดท้ายกลับหัวเป็นหาง ดังจะเห็นว่า การปกป้องระบบนิเวศลำน้ำพองของชุมชนต้องจบลงด้วยความตายของคุณสำเนาทั้งในฐานะผู้นำชุมชนและหัวหน้าครอบครัว

การมีส่วนร่วมของประชาชนขณะนี้เหลืออยู่มิติเดียว คือการเป็นตราประทับให้กับคณะกรรมการชุดต่างๆ ที่จัดตั้งขึ้นเต็มไปหมดโดยหน่วยงานของรัฐ การทำประชาพิจารณ์ก็เป็นกระบวนการที่มีแต่บทเรียนแห่งความเจ็บปวดอย่างที่เราทราบกัน

สิ่งที่เกิดขึ้นกับคุณสำเนาและผู้นำชุมชนที่ลุกขึ้นมาต่อสู้เพื่อความเป็นธรรมทางสังคมและสิ่งแวดล้อมในบ้านเรา คือปรากฏการณ์สากล เกิดขึ้นทั่วโลก

การสังหารคุณสำเนา ศรีสงคราม คือปฏิกิริยาโต้กลับเพื่อที่จะสลาย/ทำลายหรือทำให้ขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมและตัวนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมเองอ่อนกำลังลง ไม่ว่าจะเป็นในอเมริกาเหนือ ละตินอเมริกา ยุโรป เอเชีย ออสเตรเลีย-นิวซีแลนด์-แปซิฟิค คล้ายกันหมด ไม่ว่าจะเป็นชนเผ่าโอโกนีในลุ่มน้ำไนเจอร์ ประเทศไนจีเรียที่โดนรัฐบาลเผด็จการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ ถูกจับไปทรมาน และผู้นำกลุ่มคนสำคัญถูกจับไปแขวนคอประจานโทษฐานที่ไปต่อต้านบริษัทน้ำมันข้ามชาติ ไม่ว่าจะเป็นความรุนแรงที่กระทำต่อชนเผ่าในบราซิลที่พยายามปกป้องระบบนิเวศของผืนป่าอะเมซอน เป็นต้น การเคลื่อนไหวเรียกร้องความยุติธรรมทางสังคมและสิ่งแวดล้อมคือการต่อสู้จนถึงชีวิต

มีผู้ศึกษาแบบแผนของการโต้กลับที่มีต่อขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคมและสิ่งแวดล้อมทั่วโลกอยู่เหมือนกัน โดยวิเคราะห์เจาะลึกผ่านเหตุการณ์ต่างๆ แล้วมีข้อเสนอที่น่าสนใจทีเดียว

แต่มันไม่ง่ายนัก ประการแรกคือว่า สำหรับตัวขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมเอง มันมีความหลากหลายเป็นแถบซ้อนกันอยู่ ถ้าเราจะนิยามขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมอย่างกว้าง ก็อาจหมายถึงขบวนการซึ่งใครสักคนหรือกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง – จากนักวิชาการในมหาวิทยาลัยจนถึงคนชายขอบ/คนรากหญ้า – ออกมาต่อสู้เพื่อปกป้องชุมชนและสิ่งแวดล้อม ประการที่สองคือการนิยามคำว่า “การโต้กลับเพื่อทำลาย/สลายให้ขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมและนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมอ่อนกำลังลง(GreenBacklash)” ยิ่งเป็นเรื่องที่สุ่มเสี่ยง

แต่ถ้าเราใช้สามัญสำนึกพิจารณา คำว่า GreenBacklash ก็คือขบวนการที่ใครสักคนหนึ่งหรือกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งทำงานอย่างแข็งขันเพื่อทำลาย/สลายกลุ่มที่ทำงานปกป้องสิ่งแวดล้อมนั่นเอง วันทนา ศิวะ นักกิจกรรมทางสังคมชาวอินเดียบอกว่า “เมื่อการทำงานของเรามีประสิทธิภาพ การโต้กลับก็จะเกิดขึ้น การโต้กลับเป็นส่วนหนึ่งของขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมและการเปลี่ยนแปลงทางสังคม เพราะมันแสดงให้เห็นว่ามีการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้น”

ในกรณีประเทศอุตสาหกรรมอย่างสหรัฐอเมริกา แบบแผนของการโต้กลับที่มีต่อขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมมีลักษณะเด่นชัดมากดังนี้

• มันเชื่อมโยงเข้ากับกลุ่มการเมืองฝ่ายขวาจัด พวกนี้พยายามทำให้การอภิปรายถกเถียงทางสิ่งแวดล้อมพร่าเลือนกระจัดกระจายและห่างไกลออกไปจากการร่วมกันหาทางออก และมีการเผชิญหน้าโดยตรงมากขึ้น ใช้ความรุนแรงมากขึ้น
• การให้เงินสนับสนุนกลุ่มต่อต้าน/ทำลายนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อม และการผ่อนคลาย/ยกเว้นกฎเกณฑ์หรือข้อบังคับด้านสิ่งแวดล้อม ขณะเดียวกันก็ใช้เงินมหาศาลในการทุ่มประชาสัมพันธ์เพื่อพยายามลดทอนพละกำลังของขบวนการเคลื่อนไหวด้านสิ่งแวดล้อม กลยุทธที่มีการนำไปใช้ทั่วโลก เช่น
• ทุนนิยมอุตสาหกรรมได้เข้ายึดกุมและประดิษฐคำต่างๆ ขึ้นเพื่อสนับสนุน “กิจกรรมที่ดำเนินไปตามปกติ” ของตน ไม่ว่าจะเป็นคำว่า การพัฒนาที่ยั่งยืน วิทยาศาสตร์ที่เข้าท่า เศรษฐกิจที่สมเหตุสมผล ความสมดุลทางสิ่งแวดล้อม ดูแลด้วยความรับผิดชอบ
• หาวิธีการทำให้นักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมถูกมองว่าเป็นพวกนิยมความรุนแรง สุดขั้ว และชอบก่อเรื่องเพื่อตัดกำลังขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมแบบสันติวิธี
• ตั้งชื่อกลุ่มให้ดูดี เช่น กลุ่มแนวร่วมเพื่อทรัพยากรและสิ่งแวดล้อม(Alliance for Environmental Resources) มูลนิธิสิ่งแวดล้อมอเมริกัน(American Environmental Foundation) แนวร่วมนักสิ่งแวดล้อมที่รับผิดชอบ (Coalition of Responsible Environmentalist) กลุ่มป่าตลอดกาล(Forest Forever) สมาคมแผ่นดินของเรา(Our Land Society) เป็นต้น
• เรียกนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมว่าเป็นพวกคลั่งศาสนา เช่น ในสหรัฐอเมริกามีการพูดว่า “เราอยู่ภายใต้สงครามทางจิตวิญญาณในระดับที่เราไม่เคยเห็นมาก่อน สงครามระหว่างผู้ที่เชื่อว่าพระเจ้าส่งเรามาบนโลกนี้กับผู้ที่เชื่อว่าพระเจ้าคือธรรมชาติ”
• ป้ายสีนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมว่าเป็นคอมมิวนิสต์ เช่น กล่าวหาว่าเหมือนแตงโม “ข้างนอกสีเขียว ข้างในสีแดง” หรือเปรียบเทียบขบวนการสิ่งแวดล้อมว่าเป็นเหมือนพรรคคอมมิวนิสต์จีน เป็นต้น
• เรียกนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมว่าพวกนาซี
• เรียกนักกิจกรรมสิ่งแวดล้อมเป็นพวกชนชั้นนำ
• สร้างภาพให้เห็นว่าขบวนการเคลื่อนไหวสิ่งแวดล้อมมีวาระซ่อนเร้น
• ลดทอนภาพนักสิ่งแวดล้อมให้เห็นว่าเป็นพวกสุดขั้ว
• บอกว่านักสิ่งแวดล้อมออกมาเพื่อทำลายเศรษฐกิจ การจ้างงาน ทำลายอารยธรรมและระบบทุนนิยม
• บอกว่านักสิ่งแวดล้อมเป็นพวกต่อต้านวิทยาศาสตร์
• บอกว่านักสิ่งแวดล้อมเป็นผู้ก่อการร้ายหัวรุนแรง

การที่เราสูญเสียคุณสำเนา ศรีสงครามและนักต่อสู้เพื่อชุมชนและสิ่งแวดล้อมอีกหลายท่าน สะท้อนให้เห็นถึงแบบแผนการโต้กลับเพื่อสลายขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคมและสิ่งแวดล้อมในสังคมไทยหรือไม่? อย่างไร? เป็นคำถามที่ผมอยากตั้งเอาไว้เพื่อการถกเถียง พูดคุยและแลกเปลี่ยนในโอกาสต่อไป

คุณสำเนา ศรีสงครามถูกสังหารเพราะว่าเขามีบทบาทสูงในขบวนการเคลื่อนไหวเพื่อปกป้องระบบนิเวศลำน้ำพองซึ่งเป็นภัยคุกคามต่อทุนนิยมของบรรษัทที่อยู่เหนือการควบคุมของรัฐ (โรงงานเยื่อและกระดาษของบริษัทฟินิกซ์พัลแอนด์เพเพอร์) และอุดมการณ์ทางการเมืองที่เกี่ยวข้องกับมัน เพื่อมิให้การจากไปของเขาสูญเปล่า เราจำเป็นต้องสรุปบทเรียนอย่างจริงจัง เราอาจจะไม่จำเป็นต้องตอบคำถามเพื่อแก้ข้อกล่าวหาจากปฏิกิริยาโต้กลับข้างต้น แต่เราต้องยืนยันในความชอบธรรมของการเมืองภาคประชาชน ยืนยันในสิทธิชุมชน สิทธิในการปกป้องทรัพยากรและสิ่งแวดล้อม สิทธิของพลเมืองที่จะดื้อแพ่งต่อกฎหมายที่ไม่เป็นธรรม เรายังต้องมองโลกในแง่ดี ทำงานสร้างสรรค์ แบ่งปัน สร้างเครือข่ายภาคประชาชนให้กว้างขวางออกไปพร้อม ๆ กับการเสนอแนวทางการแก้ปัญหาที่นำไปสู่การอยู่ร่วมกันอย่างศานติสุขในสังคม

เรื่อง : ธารา บัวคำศรี

เสียงร้องคร่ำครวญ ทุกข์ทรมาน – ได้ยินไหม ?

แขนขาที่บิดเบี้ยวโค้งงอ – เห็นไหม

ฝันร้ายที่ฝังลึกในความทรงจำ

ข้าวที่ถูกปรอทย้อมเป็นสีชมพู

ปลาตัวโตสีเทามันปลาบอาบสารพิษจากทะเลอันศักดิ์สิทธิ์

คืออาหารที่เรากิน

สมาชิกครอบครัวของเรา

แม่แห่งมินามาตะ ( ญี่ปุ่น )

พ่อแห่งคีโนรา ( แคนาดา )

ลูกชายแห่งอะลาโมกอร์โด ( สหรัฐอเมริกา )

ลูกสาวแห่งอิรัก

อาการคลุ้มคลั่ง โรคร้ายของพวกเรา

เป็นภาพ เป็นข่าว สาแก่ใจ

ลืมเสียเถอะ คำเตือนมรณะ

จนกว่าหายนะจะมาถึงคุณ

ถ้อยคำเขียนเตือนมิให้หลงลืมโรคพิษปรอทที่เกิดกับคนทั่วโลกและโรคมินามาตะ-โศกนาฏกรรมของการพัฒนาอุตสาหกรรมญี่ปุ่นหลังสงครามโลกครั้งที่สอง

ทันตแพทย์อุทัยวรรณ กาญจนกามล นักวิชาการจากมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เดินทางไปญี่ปุ่นเมื่อปลายเดือนมีนาคม 2539 เล่าเรื่องสารพิษและความตายที่ลำพูนในการประชุมสภาสิ่งแวดล้อมแห่งญี่ปุ่น(JEC)ที่เมืองคูมาโมโตะ และมีโอกาสไปเยี่ยมเมืองมินามาตะ

“มลพิษที่ลำพูนเพิ่ง 5-6 ปี ในประเทศไทยก็ไม่เกิน 30 ปี แต่ที่มินามาตะ บริษัทยักษ์ใหญ่ชื่อ Nihon Chisso เข้าไปตั้งโรงงานเคมีเมื่อ 46 ปีที่แล้ว พบโรคมินามาตะจริงๆ เมื่อราว 28 ปีที่แล้ว ผู้ป่วยฟ้องศาล กว่าโรงงานจะยอมรับผิดและจ่ายเงินชดเชย 10 กว่าปีที่แล้วนี่เอง” ทพ. อุทัยวรรณบอกเป็นนัยว่าชัยชนะของประชาชนต้องใช้เวลาและความจัดเจน

สำหรับญี่ปุ่น ประวัติศาสตร์สิ่งแวดล้อมเป็นพิษคือประวัติศาสตร์ของการทำลายซึ่งโรงงานอุตสาหกรรมยักษ์ทำกับประชาชนผู้ไม่มีอำนาจอะไรเลย ปัญหาสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ โรคจากงานอุตสาหกรรม และสุขภาพผู้บริโภคนั้นก่อให้เกิดขบวนการเคลื่อนไหวภาคประชาชนที่ทรงพลังมากกว่าภัยพิบัติทางสังคมรูปแบบอื่นนับตั้งแต่ญี่ปุ่นก้าวสู่ยุคทันสมัย

บทกวีชื่อ Kukai jodo เขียนโดยมิชิโกะ อิชิมูเระ พรรณาความงามของเมืองมินามาตะและความทุกข์ทรมานจากโรคด้วยภาษาที่มีพลังและรุ่มรวย บทกวีของเธอได้รับรางวัลแมกไซไซ

ศาสตราจารย์สุริชัย หวันแก้ว จากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พานักศึกษาออกภาคสนามที่ลำพูนหลายครั้ง นักศึกษาไม่คุ้นเคยกับโลกนอกห้องเรียน โลกที่ถูกแต่งหน้าทาปากด้วยสารพิษและเงิน อาจารย์บอกว่า “เรากำลังบันทึกประวัติศาสตร์มลพิษของไทย”

มีอุบัติการณ์ของโรคเรื้อรังจากงานอุตสาหกรรมหลายกรณี แม้ไม่รุนแรงเฉียบพลันเท่ากรณีก๊าซพิษรั่วจากโรงงานยูเนียนคาร์ไบด์ที่โภปาล(อินเดีย) หรือโศกเศร้าเท่ากับมินามาตะ(ญี่ปุ่น) แต่ด้านอัปลักษณ์ของอุตสาหกรรมในประเทศกำลังพัฒนาพอจะเรียกว่าเป็น Slow Motion Bhopal สารเคมีระเบิดที่คลองเตยคือหลักไมล์คอยเตือนใจให้กับเรา

โรคมินามาตะกับโรคลึกลับที่ลำพูนเป็นเรื่องต่างกรรมต่างวาระ แต่สะท้อนให้เห็นสังคมเสี่ยงภัยไม่ว่าจะอยู่มุมไหนของโลก ศาลญี่ปุ่นเป็นตัวอย่างที่ดีในกรณีมินามาตะ ส่วนกฎหมายไทยล้าหลังกว่าสถานการณ์มลพิษ ตามไม่ทันการเปลี่ยนแปลงทางวิทยาศาสตร์ จึงกลายเป็นว่าเพราะชะตากรรมหรือโชคร้ายคนงานจึงป่วยและตาย

ค่ำคืนหนึ่ง ผมเลือกภาพถ่ายสองภาพ ชาวมินามาตะกับชาวลำพูนที่ซึ่งหายนะได้มาถึงพวกเขาแล้ว

เรื่อง : ธารา บัวคำศรี

“…ตั้งแต่ปลายทศวรรษ 1960 (ราวปี พ.ศ. 2512 เป็นต้นมา มีเขตอุตสาหกรรมส่งออกมากกว่า 60 แห่ง ในประเทศกำลังพัฒนามากกว่า 50 ประเทศ จ้างแรงงานมากกว่า 1 ล้านคน ประมาณ 70 เปอร์เซ็นต์คือชาวเอเชียและส่วนใหญ่เป็นผู้หญิง เธอและเขาวาดหวังร่วมกันเพื่อมีชีวิตอยู่ในฐานะมนุษย์ ต้องทนอยู่หน้าสายพานลำเลียง กล้องไมโครสโคป เครื่องจักร วันแล้ววันเล่า ออกมาเป็นสินค้าป้อนประเทศพัฒนาแล้ว ชีวิตประจำวันของเรากับชีวิตกรรมกรหญิงในมาเลเซีย ฟิลิปปินส์และไทย เชื่อมโยงเป็นหนึ่งเดียวกัน…”

ยาโยริ มัตสุอิ เจ้าของวาทะ “ผู้หญิง อาณานิคมสุดท้าย” จบบทความบนหนึ่งของเธอใน “ผู้หญิงเอเชีย” โดยสมบูรณ์

อุตสาหกรรมยุคใหม่ ผู้จัดการ วิศวกร หัวหน้าแผนก ช่างเทคนิค ส่วนใหญ่เป็นผู้ชาย และพนักงานระดับล่างแทบทั้งหมดเป็นผู้หญิง เพศและเชื้อชาติเป็นตัวกำหนดว่าใครจะทำอะไรในโรงงาน

ตัวอย่างคลาสสิคเกี่ยวกับเชื้อชาติของกรรมกรหญิงต้องย้อนกลับไปดูที่สหรัฐอเมริกา โรงงานอิเล็กทรอนิกส์ที่หุบเขาซิลิกอนจ้างผู้หญิงชาวเม็กซิกัน อเมริกันอินเดียน ฟิลิปปินส์ ญี่ปุ่น จีน เวียตนาม ลาว กัมพูชา เกาหลี อินเดีย ไทย มาเลเซีย อินโดนีเซีย ปากีสถาน อิหร่าน เอธิโอเปีย ไฮติ คิวบา เอลซัลวาดอร์ นิคารากัว กัวเตมาลา เวเนซุเอลา โปรตุเกส กรีซ และอื่น ๆ ที่หลั่งไหลมายังแคลิฟอร์เนีย เข้าทำงานเป็นพนักงานฝ่ายผลิต บริษัทที่ทำธุรกิจรับช่วงประกอบชิ้นส่วนบางแห่งจ้างคนงานหญิงอพยพทั้งหมด นอกจากค่าจ้างต่ำ สุขภาพจากการทำงานและการเรียกร้องสิทธิแรงงานคือปัญหาของพวกเธอ

ตัวอย่างคลาสสิคอีกอันหนึ่งคือ คนงานหญิงในเขตอุตสาหกรรมชายแดนสหรัฐ-เม็กซิโก หรือ มาควิลาโดรา ซึ่งตั้งขึ้นเมื่อปี 2508 วัตถุดิบและชิ้นส่วนต่างๆ ในอุตสาหกรรมสิ่งทอ อิเล็กทรอนิกส์ ดอกไม้ประดิษฐ์ จากบริษัทแม่ในสหรัฐอเมริกา ส่งมาเย็บ เชื่อม และประกอบที่เขตส่งออกพรมแดนเม็กซิโก การลงทุนต่างชาติไหลเพิ่มมาขึ้นจนกระทั่งพื้นที่เดิมซึ่งยาว 12.5 ไมล์ ขยายไปตลอดแนวพรมแดน

จนถึงปี 2517 แรงงานในเขตมาควิลาโดรามี 80,000 คน ส่วนใหญ่เป็นคนงานหญิง อายุ 16-25 ปี อพยพจากเมืองมาสู่พรมแดนเพื่อหางานทำ ช่วงนั้น พวกเธอทำงานเฉลี่ย 48 ชั่วโมงต่อสัปดาห์ด้วยค่าจ้างขั้นต่ำวันละ 455 เปโซ ( 77 เซ็นต์ต่อชั่วโมง) ผู้ประกอบการยุคแรกในมาควิลาโดราบอกว่า คนงานหญิงที่นี่เชื่อฟังและอยู่ในโอวาทของผู้ชาย พวกเธอทำตามคำสั่งโดยไม่ขัดขืน ยอมรับการเปลี่ยนแปลง และไม่ค่อยเรียกร้องอะไร

คนงานหญิงของโรงงานอิเล็กทรอนิกส์ในเขตมาควิลาโดราต้องทำงานสัมผัสกับสารเคมีเป็นประจำ ส่วนโรงงานทอผ้า คนงานหญิงมักจะเป็นโรคปวดหลังรื้อรัง หืดหอบ ตาอักเสบ หลอดลมอักเสบ และ โรคปอด จากการทำงานที่กดดันมาก คนงานหญิงจึงเป็นโรคกระเพาะอาหารและลำไส้ โรคนอนไม่หลับและประจำเดือนผิดปกติ รวมถึงปัญหากระเพาะปัสสาวะเนื่องจากเธอไม่สะดวกที่จะใช้ห้องน้ำหรือดื่มน้ำ

คนงานหญิงปกครองง่าย มีความอดทนสูง ทำงานละเอียดกว่าคนงานชาย นั่นหมายถึง ทุกหนทุกแห่งที่มีโรงงานอุตสาหกรรม ผู้หญิงคือแรงงานราคาถูก การจ้างแรงงานหญิงบวกกับความสามารถของเธอ ผลลัพธ์คือกำไรสูงสุดของผู้ประกอบการ

นโยบายส่งเสริมการลงทุนรัฐบาลมาเลเซียนิยาม “ผู้หญิงตะวันออก” ในเอกสารโฆษณาระบุว่า “มือที่ละเอียดอ่อนประณีตของผู้หญิงตะวันออกนั้นเป็นที่รู้กันทั่วโลก ฝ่ามือเรียวเล็ก ได้รับการดูแลเป็นอย่างดีและทำงานรวดเร็ว… ใครที่ไหนเล่า จะมีคุณสมบัติสืบทอดโดยธรรมชาติที่เสริมสร้างประสิทธิภาพในสายพานการผลิตได้ดีไปกว่าผู้หญิงตะวันออก”

สกู๊ปข่าวเรื่องการโจรกรรมไอซีของบริษัทไทยโอกิของญี่ปุ่นที่ลงทุนตั้งโรงงานผลิตไอซีในนิคมอุสาหกรรมโรจนะ จังหวัดอยุธยาในปี 2538 ระบุว่า บริษัทไทยโอกิจ้างคนงานหญิงเกือบทั้งหมด และก่อนจะมาตั้งโรงงาน บริษัทได้ศึกษาประวัติศาสตร์ของคนอยุธยาพบว่า ผู้หญิงในจังหวัดนี้มีความสามารถในการใช้นิ้วมือและชำนาญด้านศิลปหัตถกรรม

การดึงดูดนักลงทุนต่างชาติของนิคมอุตสาหกรรมภาคเหนือก็ไม่น้อยหน้า เอกสารชิ้นหนึ่งระบุชัดเจน “คนในภาคเหนือของประเทศไทยมีชื่อเสียงในงานฝีมือ โอบอ้อมอารีเป็นมิตร กระตือรือล้นที่จะเรียนรู้ อันเป็นบุคลิกโดดเด่นกว่าพื้นที่แห่งอื่น ๆ ในโลกปัจจุบัน โดยเฉพาะคนงานหญิง พวกเธอมีความสามารถปรับตัวและมีทักษะที่ละเอียดอ่อนในงานประกอบชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์”

ปี 2538 นิคมอุตสาหกรรมภาคเหนือมีแรงงานรวม 18,900 คน อยู่ในเขตส่งออก 15,426 คน เป็นกรรมกรหญิง 11,706 คน ส่วนเขตอุตสาหกรรมทั่วไปมี 3,474 คน เป็นกรรมการหญิง 1,560 คน

จากปากน้ำโพจรดแม่สาย มีแรงงานภาคอุตสาหกรรมราว 80,000 คน เมื่อบวกลบคูณหารแล้ว แรงงานในนิคมอุตสาหกรรมภาคเหนือมีสัดส่วนประมาณ 1 ใน 5 ลำพูนจึงกลายเป็น “แหล่งดูดซับแรงงาน” จากหลายที่หลายทาง แม่ทา บ้านโฮ่ง ป่าชาง บ้านธิ ทุ่งหัวช้าง ลี้ เชียงใหม่ ลำปาง แพร่ พะเยา น่าน เชียงราย แม่ฮ่องสอน ตาก สุโขทัย พิจิตร ครั้งหนึ่งผมไปเยี่ยมเพื่อนที่ขุนยวน-แม่ฮ่องสอน เพื่อนเล่าว่าเด็กสาวทุกคนในตัวอำเภอบ่ายหน้าสู่เชียงใหม่และหางานทำในนิคมฯ ลำพูน โรงงานบางแห่งจ้างคนงานหญิงจากอิสานเกือบทั้งหมด

ขณะที่ชาวญี่ปุ่นและยุโรปโดยสารเครื่องบินมาตั้งโรงงานที่ลำพูน และเด็กสาวกลุ่มหนึ่งเดินทางบนถนนสายอุตสาหกรรม กะเหรี่ยง ลาหู่ ลีซู มัง เย้า อะข่า ฯลฯ พากันลงดอยมาทำงานรับจ้าง กะเหรี่ยงกอซูเล คะยา ฉาน ว้า คะฉิ่น และกอลาซู เล็ดรอดพรมแดนทางการเมืองมาถึงเชียงใหม่ ระลอกแล้วระลอกเล่า ไม่แปลกที่ชาวกระเหรี่ยงกอซูเลดีกรีปริญญาตรีบางคนทำงานจนมีตำแหน่งเป็นผู้จัดการของโรงงานสมัยใหม่และคุมแรงงานหญิงนับร้อยคนที่ลำพูน

ความรู้เป็นด่านแรกของการทำงานในโรงงานสมัยใหม่ ระบบการศึกษาคือแขนขาของอุตสาหกรรม โรงเรียนประถมในหมู่บ้านขยายโอกาสการศึกษาภาคบังคับต่ออีก 3 ปี และศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนคือเครื่องมือผลิตคนป้อนโรงงาน เด็กหญิงคนหนึ่งในลำพูน เธอได้เรียนต่อชั้น ม.1 เขียนเรียงความว่า “ถ้าฉันเรียนจบ ฉันคงจะได้ทำงานที่โรงงานอุตสาหกรรม ได้อยู่ในห้องแอร์เย็นสบาย ไม่ต้องทำงานตากแดดเหมือนคนงานก่อสร้าง” เพื่อนของเธอคนหนึ่งเขียนคล้าย กัน “คุณครูบอกว่า ถ้าออกจากโรงเรียนฉันจะได้ทำงานในนิคมอุตสาหกรรม”

ยูริโกะ ไซโต อาสาสมัครญี่ปุ่นที่มาสังเกตการณ์ปัญหาลำพูน กลางปี 2538 เล่าว่า “เรามีโอกาสไปดูการสมัครงานของเด็กสาว 2-3 คนที่โรงงาน พวกเธอมีใบสมัครหลายใบ หากมีงานที่ไหนก็ทำนั่น ฝ่ายบริษัทก็ไม่มีพนักงานรับสมัครแต่อย่างใด มีแต่ยามรับสมัครแทน คนที่อยากทำงานกับฝ่ายโรงงานไม่ค่อยสนใจกัน ดูแรงงานไทยเหมือนน้ำประปา แค่เปิดก๊อกก็ไหลออกมา”

ในยุคที่อุตสาหกรรมสมัยใหม่หันมาใช้ระบบอัตโนมัติเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต ส่งผลต่อภาวะการจ้างงาน แต่กระบวนการผลิตหลายขั้นตอนยังต้องใช้ฝีมือคน คำว่า เลเบอร์-อินเทนซีฟ ที่หมายถึงการใช้แรงงานเข้มข้น แม้จะทำให้คนมีงานทำและมีเงินใช้มากขึ้น แต่งานเหล่านั้นทำให้คนงานเป็นเครื่องจักร

แอน เด็กสาวอายุ 17 ปี จากลำปาง บอกผมว่า เธอเปลี่ยนงานถึง 6 ครั้งในช่วงเวลา 2 ปี โรงงานแรกเธอทำหน้าที่ตรวจความเสียหายของตัวเก็บประจุ อีกโรงงานหนึ่งทำหน้าที่พิมพ์ลายวงจรอิเล็กทรอนิกส์ก่อนส่งเข้าเตาอบ อีกโรงงานหนึ่งทำหน้าที่ตรวจสอบคอยล์โดยใช้คีมตัดขาตัวคอยล์แล้วนำไปเสียบที่เครื่องวัด อีกโรงงานหนึ่ง ทำหน้าที่ส่องกล้องไมโครสโคปตรวจความสะอาดผิวเลนส์ โรงงานสุดท้ายทำหน้าที่ทากาวติดชิ้นส่วนอุปกรณ์สร้างภาพบนจอทีวี “งานน่าเบื่อ ต้องยืนทั้งวัน ส่องกล้องทั้งวัน” แอนบอก

ท่ามกลางชีวิตไฮเทค อุตสาหกรรมทันสมัย ข่าวสารข้อมูลและการติดต่อไร้สาย ผมย้อนระลึกถึงชีวิตของสาวโรงงานหลายคนที่ลำพูน พวกเธอคืออาณานิคมสุดท้ายอย่างแท้จริง